nederlandse vereniging voor kunstzinnige therapieën

Spraak en Drama

Door Redactie - In: Spraak Drama - 5 november 2019

Voor ouderen in rouw

In het voorjaar van 2018 voerde Charlotte van Duijvenboden haar afstudeerstage uit in de ouderenzorg bij een verpleeghuis. Ze deed daarbij onder andere een literatuur- en casusonderzoek gericht op de spraak- en dramabegeleiding als hulpmiddel voor de rouwverwerking bij ouderen. In dit artikel beschrijft zij in het kort enkele resultaten van haar onderzoek.

Spraak en Drama

Voor ouderen in rouw

Rouw in de ouderdomsfase

 

Leven en sterven zijn onlosmakelijk verbonden met elkaar. Ieder mens krijgt te maken met rouwprocessen door grote en kleine gebeurtenissen in het leven. Voor mensen in de ouderdomsfase zijn deze processen steeds meer aanwezig, want er zijn steeds meer dingen waar afscheid van genomen moet worden. Denk aan: naasten die overlijden, eigen fysieke of cognitieve vaardigheden die wegvallen. Soms is het nodig om verzorgd te worden en afscheid te nemen van je eigen huis en zelfstandigheid.

Wat is een rouwproces?

In de literatuur wordt een rouwproces beschreven als een geheel aan reacties (lichamelijk, emotioneel, cognitief en gedragsmatig) die gedurende een onbepaald tijdsbestek kunnen optreden rondom een ingrijpend verlies waaraan men zich moet zien aan te passen. Er wordt gesproken over gecompliceerde rouw wanneer de reacties zeer ernstig zijn, langdurig plaatsvinden en een ernstige beperking vormen voor het functioneren in het dagelijks leven.

De rouwprocessen hebben te maken met verlies, verdriet, tegenslag en ongeluk. Ze leren ons dat sterven onderdeel van het leven is en dat het ondergaan van rouw een belangrijk onderdeel van groei is. De rouwende is met het verlies ook een beetje gestorven. Zo komt men in de ouder- domsfase steeds dichter bij het fysieke sterven, maar is er tevens nog veel mogelijkheid tot persoonlijke groei. Iedereen rouwt op zijn eigen, persoonlijke manier. In het rouwproces kan het leven op verschillende niveaus overhoop lijken te liggen. Maar bovenal is het een uitdaging voor hoe jij persoonlijk in het leven staat; hoe leef je verder met verlies? En wat is wezenlijk belangrijk in jouw leven?

Bij verstoringen in het rouwproces kan rouwbegeleiding aangeboden worden. Het doel is over het algemeen om op een gezonde manier het persoonlijke rouwproces te doorleven. Vaak kennen rouwprocessen geen duidelijk einde. Het kan een heel leven door blijven gaan en dit hoeft niet ongezond of storend te zijn.

Medium-specifieke methode

Het medium spraak en drama biedt een mogelijkheid om op een kunstzinnige manier uitdrukking te geven aan verlies. Je kunt hiermee net een stapje verder gaan dan de verstandelijke realiteit. De rouwervaringen hoeven niet meer slechts letterlijk onder woorden gebracht te worden, zoals dat bijvoorbeeld zou kunnen gebeuren in een gesprek bij een psycholoog. Ze kunnen worden omgezet in de metaforische beelden van spel, verhalen of gedichten. De metaforen geven troost en bemoediging. Een vastgelopen rouwproces kan door deze verdiepende expressieve vorm weer in beweging komen. De fantasie, het verbeeldingsvermogen en het gevoel kunnen het proces laten stromen. Ook kunnen ze bijdragen op het gebied van betekenisgeving. Mensen kunnen zich door projectie of associatie herkennen in metaforen, archetypes of in therapeutische objecten die gebruikt worden (zoals rekwisieten of poppen bij poppenspel). Aan de hand daarvan kunnen mensen soms makkelijker hun persoonlijke verhaal doorwerken. 

Casusbeschrijving

De cliënt waarmee ik werkte voor het casusonderzoek had meerdere verlieservaringen meegemaakt, die een groot pijnpunt in haar leven vormden. Zij had een grote behoefte om hierover te praten met de mensen om haar heen. Zij was tien jaar eerder ook al in behandeling geweest bij een psycholoog vanwege rouw en onderdrukte emoties. De meest voorkomende rouwreacties die ik op emotioneel gebied heb waargenomen bij deze mevrouw waren verdriet, machteloosheid en eenzaamheid; op cognitief gebied preoccupatie met de verliezen en op gedragsmatig gebied het zich terugtrekken.

Het algemeen overkoepelend doel voor deze begeleiding was om de cliënt de ruimte te geven om het persoonlijk
rouwproces verdiepend te doorwerken en in het bijzonder haar te ondersteunen bij het doorleven van de gevoelens door de oefeningen.

De spraak- en drama oefeningen

Tijdens het traject hebben we – kort samengevat – gewerkt met oefeningen rondom verhalen, gedichten en improvisatie. Bij het uitkiezen van de juiste verhalen of gedichten om mee te werken let ik meestal op de informatie die ik al heb van een cliënt en wat ik wil bereiken met de cliënt. Toch heb ik gemerkt dat het niet altijd zo is dat aan de hand daarvan makkelijk te bepalen is met welke tekst we gaan werken. Zo heb ik vele teksten gevonden over rouw, maar het grootste gedeelte daarvan vond ik toch niet bij de specifieke cliënt passen of ik merkte aan de reactie van de cliënt dat een tekst niet hele-maal aansloot. Het vinden van de juiste tekst heeft naar mijn idee ook echt te maken met gevoel en intuïtie. Als je daar vanuit een goede keuze blijkt te maken, dan kan dat in mijn ervaring een heel mooie, wonderlijke en sterke verbinding geven. Op die manier heb ik ook een paar mooie teksten gevonden voor de cliënt in deze casus. Eén hiervan was een gedicht van Hanna Lam dat goed bij de belevingswereld van de cliënt leek te passen. Voor haar lag de nadruk vooral op het ‘vrij-laten’van de mensen die ze verloren was. Zij benoemde dit eerder al als persoonlijk ideaal. 


De mensen van voorbij


De mensen van voorbij
zij blijven met ons leven.
De mensen van voorbij
ze zijn met ons verweven
in liefde, in verhalen,
die wij zo graag herhalen,
in bloemengeuren, in een lied
dat opklinkt uit verdriet.
De mensen van voorbij
zij worden niet vergeten.
De mensen van voorbij
zijn in een ander weten.
Bij God mogen ze wonen,
daar waar geen pijn kan komen.
De mensen van voorbij
zijn in het licht, zijn vrij.

 

Ik merkte in het bijzonder voor deze cliënt, maar ook voor andere cliënten in de ouderenzorg, dat het werken met (hand)poppen goed aansloeg. Ik heb dit vaker ingezet bij verhalen of bij improvisatie en ik merkte dat het drempelverlagend kon werken in het contact en het doen van sommige oefeningen. Daarnaast leek het soms wat lucht en plezier voor de cliënt te geven.

Tenslotte heb ik met deze cliënt gewerkt met een rouwdoosje, waarin de herinneringen aan de verliezen bewaard konden worden, maar ook de ervaringen uit het spraak- en drama-traject. Zo kun je letterlijk teksten in het doosje verzamelen of kun je er ook met een speciaal symbolisch gebaar een ervaring inleggen. Ook na het traject kan dit doosje eventueel nog een behulpzaam attribuut zijn.

 

 

LITERATUUR
van Duijvenboden, C. (2018). Onderzoeksver-
slag casus – rouw bij ouderen. Kunstzinnige
Therapie, Hogeschool Leiden, Leiden.
Glas, N. (1968). Ouderdom: licht in de laatste
levensfase. Zeist: Vrij Geestesleven
Keirse, M. & Kuyper, M.B. (2010). Rouw Lan-
delijke richtlijn, Versie: 2.0. Geraadpleegd 15
januari 2018 via http://pallialine.nl/rouw
de Rek, L. (Red.)(2017). Rouwen en verlies
verwerken. Gezichtspunten, 60. Dronten:
Centrum Sociale Gezondheidszorg.
Voorhoeve, B. (1997). Verhalen en sprookjes
op de grens van leven en dood.
Zeist: Christofoor.
van Wielink, J., Wilhelm, L. & van Geelen-
Merks, D. (2017). Professioneel begeleiden bij
verlies. Amsterdam: Boom uitgevers.
Zeylmans, R. (2006). Rouwverwerking en
rouwbegeleiding: Sterven – rouwen – troosten
(2e druk). Zeist: Christofoor.